Το Πανέμορφο Χωριό Που Ο Κολοκοτρώνης Αποκαλούσε «Χωριατοπούλα Του Μοριά».

Στην επανάσταση του ’21 έπαιξε πρωταγωνιστικό ρόλο. Ήταν η έδρα του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη που την αποκαλούσε “χωριατοπούλα του Μοριά” ενώ υπήρξε έδρα της Α’ Πελοποννησιακής Γερουσίας.

Η Στεμνίτσα είναι κτισμένη στα 1.080 μ. υψόμετρο, στο κοίλωμα της Κλινίτσας και ανάμεσα σε τέσσερις ρεματιές βάση της φημισμένης αμυντικής της αρχιτεκτονικής. Οι άνθρωποι είναι απλοί και φιλόξενοι και ως γνήσιοι ορεσίβιοι έμαθαν να σέβονται τη φύση, να φροντίζουν και να υπερασπίζονται το χωριό τους.

Βαδίζοντας στη δημοσιά κι ακολουθώντας τα λιθόστρωτα καλντερίμια μέχρι τη συνοικία του Κάστρου αντικρίζεις τα παλιά σπίτια με τα ανώγια, τα κατώγια και τα ξύλινα χαγιάτια αλλά και τα μεταγενέστερα πολυώροφα και πυργοειδή κτίσματα. Η Στεμνίτσα δεν έπαψε ποτέ να κατοικείται κι έτσι είναι ορατή η εξέλιξη στην αρχιτεκτονική της (προσθήκη μπαλκονιών, διάνοιξη περισσότερων παραθύρων κ.λπ.).

Από τα παλαιότερα οικήματα είναι το διώροφο πυργοειδές κτίσμα του Μπουρνάζου με τις πολεμίστρες που βρίσκεται πίσω από το ξενοδοχείο Country Club, ενώ από τα ωραιότερα είναι το τριώροφο πυργοειδές οίκημα των Ροϊλών στο Κάστρο και το τετραώροφο σπίτι της Αγγέλκας στον κεντρικό δρόμο. Από το Κάστρο η θέα προς το φαράγγι του Λούσιου και το χωριό είναι πανέμορφη, ενώ ακόμη ψηλότερα μονοπάτι οδηγεί στους Αγίους Πάντες και στην πηγή της Αγίας Παρασκευής: από εδώ συνεχίζει μονοπάτι που κινείται στις παρυφές του δάσους και οδηγεί στο αλπικό λιβάδι Σκέμνας όπου κατοικεί μόνιμα ο τσοπάνος Νίκος Βογιατζής.

Στο Κάστρο βρίσκονται και οι όμορφοι μεταβυζαντινοί ναοί του Αγίου Νικολάου, της Παναγίας Μπαφέρω (12ου ή 17ου αιώνα) με εντυπωσιακή στοά που προστέθηκε από τον αρχιτέκτονα Αριστοτέλη Ζάχο στις αρχές του 20ού αιώνα, του Προφήτη Ηλία (17ου αιώνα). Οι εκκλησίες της Στεμνίτσας έχουν απασχολήσει πολύ τους ερευνητές και η αρχική εποχή ίδρυσής τους δεν είναι απόλυτα εξακριβωμένη.

Ο μεγάλος αριθμός τους, σύμφωνα με τους ντόπιους, οφείλεται στα τάματα των ξακουστών αργυροχρυσοχόων, οι οποίοι κατά τις περιοδείες τους, κι έπειτα από τις αλλεπάλληλες μπαγαποντιές τους, για τις οποίες επίσης φημίζονταν, έκτιζαν κι από μια εκκλησία για να εξιλεωθούν! Αξιόλογες είναι επίσης ο Καταγιώργης της εποχής της Τουρκοκρατίας, ο Αγιος Παντελεήμονας στην έξοδο του χωριού προς τη Δημητσάνα, και των Τριών Ιεραρχών στον κεντρικό δρόμο.

Ιδιαίτερης μνείας χρήζει η Ζωοδόχος Πηγή των ύστερων βυζαντινών χρόνων. Στις εγκαταστάσεις της διατηρείται το καθολικό και ένα διώροφο κελί στο οποίο συνεδρίασε το 1821 η Α’ Πελοποννησιακή Γερουσία. Η καμπάνα της, όπως και όλων των άλλων ναών, είναι έργα των φημισμένων καμπανοποιών της Στεμνίτσας. Στη ζωντανή πλατεία του χωριού δεσπόζει το όμορφο τριώροφο του Γιαννάκου Κολοπανά, το περίτεχνο καμπαναριό – ωρολογοστάσιο που κατασκεύασε Τηνιακός μαρμαράς στα 1877 και απέναντι η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου: κτίστηκε στα 1810 στη θέση παλαιότερου ναού και έχει τοιχογραφίες του Φώτη Κόντογλου.

Η ανέγερσή της ολοκληρώθηκε μέσα σε 75 ημέρες στα πλαίσια των βραχυπρόθεσμων αδειών που εξέδιδε στις αρχές του 19ου αιώνα ο Βελής Πασάς Πηγή ζωής ο Λούσιος Οι κάτοικοι των γύρω περιοχών τον αποκαλούν «φασαριόζη», οι γέροντες «δουλευταρά», οι μοναχοί της μονής Προδρόμου «σύντροφο» κι οι νεαροί επισκέπτες «διασκεδαστικό».

Ο ποταμός Λούσιος, παρότι μικρός σε μήκος και πλάτος, στριμώχνεται στο περίφημο φαράγγι του (Δημητσάνα-Αρχαία Γόρτυνα) κάνοντας μνημειώδη φασαρία. Πηγάζει από το οροπέδιο της Καρκαλούς, από το χωριό Καλονέρι και χύνεται έπειτα από 26 χιλιόμετρα, στον ποταμό Αλφειό, κοντά στην Καρύταινα. Κατά μήκος αυτής της μικρής σχετικά διαδρομής υπάρχουν 16 γεφύρια, ασκηταριά, μοναστήρια, πέτρινο μονοπάτι, νερόμυλοι και περισσότερες από 100 νεροτριβές: οι άνθρωποι εκμεταλλεύτηκαν τον ποταμό και τα ορμητικά νερά του επιδεικνύοντας όμως τον απαιτούμενο σεβασμό. Ο Λούσιος αποτελεί ένα πλούσιο οικοσύστημα.

Στα νερά του, μέσα στα οποία λούστηκε από τις Νύμφες ο νεογέννητος Δίας δίνοντας στο ποτάμι το όνομά του, ζουν πέστροφες, καβούρια, βατράχια και νερόφιδα ενώ στις απόκρημνες πλαγιές του φαραγγιού και στα σπηλαιώδη ανοίγματα φωλιάζουν πολλά είδη πουλιών μεταξύ των οποίων και αρπακτικά.

Τα ίδια απομακρυσμένα σημεία μοιάζει να προτίμησαν και οι άνθρωποι των προηγουμένων αιώνων, οι ασκητές που θέλοντας να απομακρυνθούν από τα εγκόσμια σκαρφάλωσαν στα βράχια και έφτιαξαν τις σκήτες τους ήδη από τον 10ο αιώνα.

Τότε ιδρύθηκε μέσα στο φαράγγι η μονή Φιλοσόφου (αναφέρεται και ίδρυση τον 12ο αιώνα), από το βυζαντινό άρχοντα Ιωάννη Λαμπαρδόπουλο, τον αποκαλούμενο Φιλόσοφο, αρχιγραμματέα του αυτοκράτορα Νικηφόρου Φωκά. Πρόκειται για την ερειπωμένη σήμερα, παλαιά μονή που «σφηνώθηκε» σε μια στενή προεξοχή του βράχου, σαν συνέχειά του, στη δυτική πλευρά του φαραγγιού.

Το μοναστήρι εγκαταλείφθηκε τον 17ο αιώνα και ιδρύθηκε λίγο βορειότερα, σε πιο ομαλή τοποθεσία η Νέα Μονή Φιλοσόφου, το καθολικό της οποίας είναι αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και έχει τοιχογραφίες κρητικής τεχνοτροπίας – έργα του ζωγράφου Βίκτωρα.