Το 1938 ο συγγραφέας Patrick Hamilton του θεατρικού έργου Gas Light, δεν πιστεύω να φαντάζονταν πως θα συνέβαλε στην περιγραφή ενός ιατρικού όρου. Το θεατρικό του είχε τόσο μεγάλη επιτυχία που έξι χρόνια αργότερα έγινε ταινία. Οι ερμηνείες του Τσαρλς Μπογιερ και της Ίνγκριντ Μπέργκμαν θεωρούνται αξεπέραστες μέχρι και σήμερα. Η υπόθεση του έργου είναι η εξής: η Πώλα και ο σύζυγος της Γκρέγκορι επιστρέφουν να ζήσουν μαζί μετα το γάμο τους στο σπίτι που κληρονόμησε η ίδια από τη θεία της. Η οποία είχε γνωρίσει τραγικό θάνατο μέσα σε αυτό το σπίτι του Λονδίνου πριν λίγα χρόνια.
Χωρίς να θέλω να χαλάσω τη μυστηριώδη υπόθεση της ταινίας, που σας προτείνω ανεπιφύλακτα να δείτε, θα περιγράψω μόνο το κομμάτι της χειραγώγησης. Ο Γκρέγκορι με διάφορους και πανούργους τρόπους προσπαθεί να βγάλει τρελή την Πώλα, όταν αυτή βλέπει τα φώτα να τρεμοπαίζουν και ήχους να ακούγονται από τη σοφίτα. Το φως εκείνη την εποχή (μετά το 1875) παρέχονταν από το γκάζι και κυρίως σε κατοικίες ευκατάστατων Βρετανών. Όταν το φως του γκαζιού λοιπόν ξεκινούσε να τρεμοπαίζει, να χαμηλώνει και μετά να δυναμώνει, η Πώλα το παρατηρούσε. Ρωτούσε το γλυκό της σύζυγο γιατί συμβαίνει αυτό, και ο ίδιος της απαντούσε πως είναι στη φαντασία της και τίποτα από αυτά δεν ισχύει.
Η Πώλα σιγά-σιγά ξεκίνησε να αμφιβάλει για τον εαυτό της, για τα όσα βλέπει, για τα όσα ακούει και όσα συμβαίνουν γύρω της. Δεν μπορούσε καν να φανταστεί ότι ο σύζυγος της που τόσο την αγαπούσε, θα της έλεγε ψέματα. Πόσο μάλλον ότι είχε πανούργα σχέδια στο μυαλό του και όλα ήταν ένα καλοδουλεμένο πλάνο πολλών χρόνων. Τι γίνεται στην ταινία και ποιο είναι το τέλος της, δε θα το μαρτυρήσω, θα σας αφήσω να το παρακολουθήσετε κάποια στιγμή μόνοι σας.
Το γκάζι που τρεμοπαίζει έμεινε στην ιστορία.
Η φωτιά και το φως από το γκάζι είναι σχετικά σταθερή και αυτό το τρεμοπαίξιμο ήταν ιδιαίτερο για την εποχή. Αντίστοιχα σήμερα θα το λέγαμε όταν το ηλεκτρικό φως τρεμοπαίζει που όλοι ξέρουμε πως δεν είναι για καλό. Η λάμπα θα καεί ή η ηλεκτρική τάση αλλάζει συχνά και επικίνδυνα. Πριν 150 χρόνια που ακόμα και η απλή γνώση όπως αυτή του γκαζιού ήταν άγνωστη στην πλειοψηφία του κόσμου, ήταν ευκολότερο να κοροϊδέψεις με αυτά τα φτηνά τρικ ένα αθώο μυαλό. Το Gas Light, το φως του γκαζιού δηλαδή, συνδέθηκε από την ταινία και έπειτα με τον όρο της συναισθηματικής χειραγώγησης.
Περιγράφει όλες αυτές οι καταστάσεις που φαινομενικά είναι αθώες, ένα απλό αστείο ή πείραγμα, που οι ρίζες τους όμως μόνο αθώες δεν τις καθιστούν. Κάποιος/α προσπαθεί να σας βγάλει τρελή/ο όταν συμβαίνουν πράγματα και καταστάσεις, κυρίως εις βάρος σας ή εις βάρος μιας κοινωνικής ομάδας, με σκοπό τη χειραγώγηση. Βρίσκουν τις ευαίσθητες χορδές σας, τα αδύναμα σημεία σας και στοχεύουν στο δικό σας εκνευρισμό, στη δική σας υπερβολική αντίδραση. Ξέρουν καλά πως θα σας ενοχλήσει κάτι και το πράττουν ώστε να βγάλουν εσάς παρανοϊκούς, φαντασιόπληκτους, υστερικούς.
Έχουν πάντα απώτερο σκοπό και δε θα τον φανερώσουν ποτέ. Θέλουν να έχουν το πάνω χέρι σε μια οποιασδήποτε μορφής σχέση. Προσωπική, επαγγελματική, φιλική, συγγενική. Ο θύτης μπορεί να είναι και ένα ιδιαίτερα κοντινό σας πρόσωπο. Ένα φαινομενικά δυνατό άτομο που οι ανασφάλειες και οι φόβοι του, το οδηγούν στο να προσπαθήσει να κάνει τους άλλους να φανούν «μικρότεροι». Άτομα με εγωιστική ή ναρκισσιστική συμπεριφορά, που έχουν υποστεί στο παρελθόν εκφοβισμό και από θύματα έγιναν θύτες.
Πως να αναγνωρίσεις το θύτη, το θύμα και τις κακοποιητικές συμπεριφορές.
Ο θύτης είναι εύκολο να αναγνωριστεί, είναι ο χαρακτήρας αυτός που συνεχώς θα παριστάνει το θύμα ενώ παράλληλα ακυρώνει όλους τους άλλους. Ο χείριστης όπως ονομάζεται στην ορολογία της ψυχανάλυσης και της ψυχολογίας, πάντα θα επιρρίπτει την ευθύνη αλλού. Σε άλλα άτομα, σε εξωτερικούς παράγοντες, θα αποφεύγει να αναλάβει τις ευθύνες του. Θα αρνείται πως είπε, ζήτησε ή απαίτησε κάτι από εσάς. Η συμπεριφορά του/της θα είναι φαινομενικά αθώα, με χαμόγελο, χωρίς ίχνη εκνευρισμού. Μη ξεχνάτε, προσπαθεί να βγάλει εσάς ενόχους και να ακυρώσει τις σκέψεις σας.
Θα σας μπερδέψει, θα γυρίσει όλα όσα έχει πει, θα σας οδηγήσει να αμφισβητήσετε όσα ξέρετε και θυμάστε. Αντιστρέφοντας τα γεγονότα είναι εύκολο να οδηγηθείτε στην παράνοια. Αναρωτιέσαι αν όντως εσύ θυμάσαι σωστά ή μήπως τελικά έκανες λάθος. Ήταν ένα σενάριο του μυαλού σου, όπως έκανε σενάρια η Πώλα στην ταινία; Ήταν ο Γκρέγκορι ένας γλυκός σύζυγος, με κατανόηση και συμπόνοια, που δεν άντεξε τις ψυχωτικές αντιδράσεις της γυναίκας του; Να τονίσουμε κάπου εδώ πως το gaslighting έχει τις ίδιες πιθανότητες να συμβεί από το κάθε φύλο. Μπορεί να συμβεί στο χώρο εργασίας σας, όταν ένας συνάδελφος ή ένας ανώτερος προσπαθεί να σας επιρρίψει ευθύνες σε κάτι που δε φταίτε.
Η κακοποιητική χειραγώγηση είναι συχνό φαινόμενο γονέων με κακόβουλη συμπεριφορά απέναντι στα παιδιά τους. Από ενήλικες προς ανήλικους με σκοπό τη εκμετάλλευση τους με διάφορους τρόπους. Συμβαίνει από οποιοδήποτε άτομο που κρατά μια θέση ισχύος και υπονομεύει την πραγματική αξία του άλλου ατόμου. «Δεν είσαι κάλος στη δουλειά σου, δεν είσαι ικανή μητέρα, δεν μπορείς τίποτα να κάνεις σωστά και όπως θα έπρεπε. Ήταν εύκολα για αυτό τα κατάφερες, και εγώ το έχω κάνει, έχω περάσει πιο δύσκολα από εσένα». Μερικές φράσεις που θα ακούσετε από το θύτη προς το θύμα, καθώς τίποτα και ποτέ, δε θα είναι αρκετό.
Πως να αντιμετωπίσεις το χειριστικό και κακοποιητικό λόγο στις γιορτές.
Το gaslighting δεν έχει εποχή, όμως σε περιόδους που συναντάμε άτομα που δεν έχουμε δει για μήνες ή και περισσότερο, συμβαίνει πιο έντονα. Εκείνη η θεία που κριτικάρει τα πάντα σε σένα. Ο παππούς που δεν είναι ποτέ χαρούμενος γιατί όλοι είστε ανίκανοι και όχι σαν αυτόν. Ο γνωστός που θα συναντήσετε σε ένα ρεβεγιόν γιατί τυγχάνει να είναι φίλος με τον οικοδεσπότη. Τα ξαδέρφια που για να δείξουν πως είναι καλυτέρα από εσάς, θα αρνούνται δικές τους καταστάσεις όσο θα κάνουν ότι μπορούν να σας θυμίζουν δικές σας από το παρελθόν. Στις γιορτές συναντάμε κάθε λογής καρύδι που καλό είναι να του σπάσουμε το τσαμπουκά, ώστε να μην το επαναλάβει.
Χωρίς να πέσετε στο επίπεδο τους, όταν προσπαθούν να υποτιμήσουν τη ζωή σας ή τη σκέψη σας, κόψτε τους. Μαχαίρι, αμέσως, χωρίς δεύτερη κουβέντα. Δε σε αφορά η ζωή μου, η δουλειά μου, ο σύντροφος μου, οι επιλογές μου. Αν επιμείνουν θυμίστε τους μερικές από τις δικές τους αποτυχίες, με χαμόγελο και απομακρυνθείτε, αφότου βάλετε τα πράγματα στη θέση τους. Μη φύγετε σαν κυνηγημένοι, γιατί αυτό τους δίνει θάρρος να το επαναλάβουν αργότερα, την επόμενη χρονιά και πάει λέγοντας. Είναι μια μάχη που αν την κερδίσετε μια φορά, δε θα τολμήσουν να την ξανα-ξεκινήσουν. Κρατήστε ντοκουμέντα όπως φωτογραφίες, σημειώσεις, ακόμα και βίντεο στο κινητό σας. Δε θα τους πάτε στα δικαστήρια όμως αν θέλουν να υποβαθμίσουν εσάς, είναι καλό να τους φρεσκάρετε τη μνήμη αποδεικνύοντας τους γιατί είναι λάθος ή ότι δεν είστε εσείς λάθος!
Ακούγεται ως οφθαλμός αντί οφθαλμού όμως δεν είναι. Πρέπει να προστατέψετε τον εαυτό σας, γιατί αυτοί οι άνθρωποι δε θα σταματήσουν. Πείτε τους ξεκάθαρα και μες στα μούτρα: δε θα με τρελάνεις εσύ, ξέρω καλά τι είπαμε και τι έγινε. Ξεμπροστιάσετε τους, ζητήστε την υποστήριξη και από άτομα του περιβάλλοντος σας, που έχουν αντιληφθεί την κακοποιητική συμπεριφορά. Αν δείτε πως βρίσκονται υπό την επήρεια αλκοόλ λόγω γιορτών κρατήστε απόσταση. Με μεθυσμένους ποτέ δε θα βγάλετε άκρη. Επιβραβεύεστε τον εαυτό σας με το να μην πέσετε στην παγίδα τους, αγνοήστε τους χειριστικούς ανθρώπους. Χωρίς εσάς, δε θα ξέρουν καν τι να κάνουν και με τι να ασχοληθούν.
Πως να χειριστείς το gaslighting στην καθημερινότητα σου.
Αν συμβαίνει μέσα στην οικογένεια και από συγγενικά πρόσωπα είναι καλύτερο να απομακρυνθείτε. Ακούγεται πιο δύσκολο από ότι είναι, μπορείτε να το καταφέρετε. Γιατί ήδη βιώσατε το πιο δύσκολο κομμάτι, αυτό της ψυχολογικής κακοποίησης, το να φύγετε κάνοντας ένα βήμα τη φορά, είναι η επόμενη κίνηση σας. Αφήστε κατά μέρος τις αντικρούσεις, οι συζητήσεις σας θα πέσουν στο κενό, το καλύτερο είναι να μην ασχοληθείτε περισσότερο. Το ίδιο ισχύει εάν ο χείριστης είναι φιλικό πρόσωπο ή στον κοινωνικό σας κύκλο. Πάλι κρατήστε αποστάσεις όμως αν δείτε πως επιμένουν, ήρθε η ώρα να απαντήσετε πίσω.
Αποκαλύψτε την πράξη τους, πείτε ξεκάθαρα πως νιώθετε άβολα, άσχημα, ότι η αρνητική τους ενέργεια είναι το τελευταίο πράγμα που χρειάζεστε στη ζωή σας. Μη νιώθετε εσείς άσχημα, αυτοί θα πρέπει να νιώσουν που σας υποτιμούν, σας χρησιμοποιούν ενώ παράλληλα το παίζουν και θύματα. Ισχυρίζονται πως ότι λένε ή κάνουν είναι για το καλό σας, επειδή ενδιαφέρονται, επειδή σας αγαπούν. Τέτοιου είδους αγάπη δεν την έχετε ανάγκη αγαπητοί μου αναγνώστες, να σας λείπει το βύσσινο. Αναγνωρίστε πως έχετε ανάγκη από θετικούς ανθρώπους, που σας αγαπούν ειλικρινά και που δεν προσπαθούν να σας οδηγήσουν στη ψυχασθένεια.
Στον εργασιακό χώρο ίσως να είναι δύσκολο να μιλήσετε τόσο ανοιχτά, μπορείτε όμως να το κάνετε επίσημο παράπονο. Ναι ξέρω, εξαρτάται από το βαθμό ανοχής της δουλειάς σας. Αν ο κακοποιητικός λόγος είναι εκεί και δεν αλλάζει, τότε ήρθε η ώρα να αναζητήσετε νέα εργασία. Ουδείς και τίποτα δεν αξίζει τόσο όσο να ρισκάρετε τη ψυχική σας υγειά. Συμπερασματικά, το καλύτερο που έχετε να κάνετε είναι να αναγνωρίσετε τα σημάδια, να κρατήσετε μακριά τους χειριστές, να συλλέξετε στοιχεία που αποδεικνύουν ότι έχετε το δίκιο με το μέρος σας. Ο χείριστης χρειάζεται ψυχολογική ή ψυχιατρική επαγγελματική βοήθεια. Εσείς όχι και προσέξτε μη περάσετε στην απέναντι όχθη χωρίς να το καταλάβετε καν.
Καλές γιορτές να έχετε, μακριά από κακοτοπιές και κακόβουλους ανθρώπους!
Σύνταξη, επιμέλεια κειμένου: Βογιατζής Ηλίας
Email επικοινωνίας: iliasvogiatzis@gmail.com